Kâtip Bartleby

Herman Melville’nin ilk kez 1853 yılında yayımlanan “Kâtip Bartleby” adlı novellası bende alışıldık bir hikâye okumuş hissinden çok, rahatsız edici bir yankı bıraktı. Bartleby’nin sessiz ve pasif direnişi, yani sürekli tekrarladığı “yapmamayı tercih ederim” cümlesi, aslında hayatın rutinlerini, çalışma düzenini ve otoriteyi sorgulatan bir çığlık gibi geldi bana. Üstelik bu çığlık bağırarak değil, fısıltıyla atılıyor. Belki de asıl sarsıcı olan, o fısıltının kulağımızdan hiç gitmemesi. Hikâye Bartleby’nin trajedisiyle birlikte çevresindekilerin çaresizliğini de anlatıyor aynı zamanda. Anlatıcının Bartleby karşısındaki ikilemleri, empati ile toplumsal kurallar arasına sıkışmış hâli, hepimizin günümüzde de yaşadığı çelişkileri hatırlatıyor aslında. Anlatıcı, Bartleby’nin yaşadıklarına karşı ona şefkat besleyip bir yandan yardım etmek istiyor, diğer yandan düzenin bozulmasından korkuyor. Bartleby’nin garip suskunluğu, adeta anlatıcının ve tabii ki bizim aynamız oluyor adeta. Bartleby bana modern dünyanın görünmez kaybedenlerini, sessizce kenara çekilenleri, işleyişe katılmayı “reddeden” ama bunu da çığır açıcı bir şekilde değil, yalnızca pasif bir geri çekilme ile yapan insanları düşündürdü. Zira bazı direnişler sessizlikle, bazı çığlıklar ise hiç ses çıkarmadan atılır. Ve bunlar çoğu zaman en derin yankıyı bırakır. Son kertede, Bartleby beni hem hüzünlendirdi hem de düşündürdü; sanki çok kalabalık bir odada tek başına susan birini izlemek gibi…

هيرمان ملفيل في “بارتلبي النساخ” ترك في داخلي أثرًا غريبًا لا يشبه إحساس قراءة قصة عادية. مقاومة بارتلبي الصامتة والهادئة، أي جملته المتكرّرة: “أفضل ألّا أفعل”، بدت لي كصرخة في وجه الحياة اليومية، والنظام العملي، والسلطة. لكنّها ليست صرخة عالية، بل همس يظلّ يرنّ في الأذن ولا يغادرها

أدركت أثناء القراءة أنّ الحكاية لا تروي مأساة بارتلبي وحده، بل تكشف أيضًا عجز المحيطين به. فالسارد، في حيرته أمام بارتلبي، يبدو عالقًا بين التعاطف من جهة، وبين خوفه من اختلال النظام من جهة أخرى. هذه الحيرة تذكّرني بصراعات نعيشها نحن أيضًا: الرغبة في المساعدة مقابل الالتزام بالقواعد الاجتماعية. وصمت بارتلبي الغريب صار أشبه بمرآة تعكس السارد، بل وتعكسنا نحن القرّاء

ورغم قصر الكتاب، فإنّه دفعني إلى تفكير طويل. لقد جعلني أرى وجوه المهزومين غير المرئيّين في العالم الحديث، أولئك الذين ينسحبون بهدوء من “اللعبة”، لا بثورة صاخبة، بل برفض صامت. حين أنهيت القراءة، بقي في يدي شعور أنّ بعض أشكال المقاومة تأتي بالصمت، وأنّ بعض الصرخات تُطلَق بلا صوت… وهي غالبًا الأعمق أثرًا

وفي النهاية، لقد أحزنني بارتلبي وأدهشني في آن، كأنّني كنتُ أراقب شخصًا صامتًا وسط غرفة مكتظّة بالناس